7 Ebrill 2022
Nododd Jonah Jones yn gryno yn ei ddyddiadur ar 28fed Chwefror 1988: “It’s William Morgan’s anniversary, and there’s two jobs there.” Ychydig dros ddau fis yn ddiweddarach, ar 9fed Mai, ychwanegodd ei fod wedi “fixed Llanrhaeadr-ym-Mochnant plaques with some success.” Mae’r ddwy lechen gron, sy’n coffáu moment hanfodol yn y frwydr hir i gadw’r iaith Gymraeg yn fyw, yn yr un man o hyd.
Cyhoeddwyd cyfieithiad gan William Morgan o’r Beibl cyfan i’r Gymraeg ym 1588, pan oedd e’n ficer yn eglwys odidog Llanrhaeadr-ym-Mochnant yng ngogledd Sir Drefaldwyn. Roedd ei dad-yng-nghyfraith, William Salesbury, wedi cyhoeddi ei Destament Newydd Cymraeg ym 1567,wedi’i gyfieithu o’r testun Saesneg ac yn defnyddio’r wyddor Saesneg. Gallai William Morgan, a oedd wedi astudio Groeg ac Hebraeg yng Nghaergrawnt, fynd yn ôl i lawysgrifau gwreiddiol yr Hen Destament a’u cyfieithu yn uniongyrchol i Gymraeg lafar gan ddefnyddio’r wyddor Gymraeg briodol. Diwygiodd hefyd Testament Newydd Salesbury yn yr un arddull er mwyn creu fersiwn awdurdodol o’r Beibl, gyda’r is-deitl Y Beibl cyssegr-lan sef Yr Hen Destament, a’r Newydd. Diwygiwyd hwn ym 1620; daeth yn Feibl Cymraeg safonol sy’n cael ei ddefnyddio hyd heddiw. Galluogodd bobl Cymru i ddarllen y Beibl cyfan yn eu mamiaith yn lle gorfod dibynnu ar drosiadau Saesneg megis fersiwn William Tyndale, a fuasai wedi achosi dirywiad angheuol mewn defnydd y Gymraeg mewn bywyd beunyddiol.
Cerfiodd Jonah ddwy lechen gron i goffáu’r canmlwyddiant ym 1988. Mae’r cyntaf yn dwyn darlun o William Morgan, gyda’r adnod gyntaf o John 1:1 mewn ysgrifen Gymreig werinol (“Yn y dechreuad yr oedd y Gair, a’r Gair oedd gyd â Duw, a Duw oedd y Gair.”) Datgana’r ail lechen mai William Morgan oedd ficer yr eglwys yn Llanrhaeadr pan gyhoeddwyd ei gyfieithiad yn wreiddiol – mae hon wedi’i llunio yn arddull nodweddiadol llythrennu Gweithdy Jonah Jones. Buasai haen frys o baent llwyd ar y llythrennau, a rhwbiad gydag olew had llin crai, yn adfer y maen o’r newydd.